جمال‌الدین محمد بن عمرجمالالدین محمد بن عمر بن احمـد بن هبـة اللّه بن محمد بن ابی‌جَراده، فقیه ، ریاضیدان و شارح آثار ریاضی در قرن هفتم است. ۱ - نسبآلابیجراده، از خاندانهای مشهور علمی، سیاسی و مذهبی بودند که از قرن اول تا هفتم در عراق و شام زندگی می‌کردند. نسبت این خاندان به ابی‌جراده عامربن صَعصَعَه می‌رسد که از مشهورترین افراد در دوره عرب جاهلی و نیای مشترک یکی از قبایل مهم عرب بود. پس از اسلام، از قرن اول تا هفتم، افراد متعددی از این خاندان ، به‌ویژه در حلب و شهرهای اطراف آن، به شغلهای مهم دولتی، از جمله قضاوت ، می‌پرداختند. [۱]
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج ۵، ص ۲۰۶۸ـ۲۰۹۱، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
جمال‌الدین محمد تقریباً آخرین عضو سرشناس این خاندان بود.پدرش فقیه و مورخ و قاضی مشهور اهل حلب (۵۸۸ -۶۶۰) بود. در منابع تاریخی، [۲]
خلیل بن ایبک صفدی، اعیان العصر و اعوان النصر، ج ۴، ص ۲۶۳، چاپ علی ابوزید و دیگران، دمشق ۱۴۱۸/۱۹۹۸.
[۳]
ابن‌ابی‌الوفا، الجواهرالمضّیة فی طبقات الحنفیة، ج ۳، ص ۲۷۹، چاپ عبدالفتاح محمد حلو، ریاض ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
[۴]
ابن‌تغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، ج ۸، ص ۷۴، قاهره ۱۳۸۳- ۱۳۹۲/۱۹۶۳ - ۱۹۷۲.
[۵]
محمد راغب طبّاخ، اعلام النبلاء بتاریخ حلب الشهباء، ج ۴، ص ۴۸۸، چاپ محمد کمال، حلب ۱۴۰۸ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۸ـ۱۹۸۹.
از زندگی یکی از افراد خاندان ابی‌جراده یاد شده که طبق قرائن، از جمله دوره زندگی او، احتمالاً جمال‌الدین محمد بن عمر است؛ البته به ریاضیدان بودن او اشاره‌ای نشده است، شاید به سبب اشتهار افراد این خاندان در پرداختن به علوم دینی و قضاوت، گرچه گفته شده است که افراد این خاندان به امور علمی می‌پرداخته‌اند. [۶]
ابن‌تغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، ج ۸، ص ۷۴، قاهره ۱۳۸۳- ۱۳۹۲/۱۹۶۳ - ۱۹۷۲.
۲ - سال تولدبه نوشته ابن‌ابی‌الوفا، [۷]
ابن‌ابی‌الوفا، الجواهرالمضّیة فی طبقات الحنفیة، ج ۳، ص ۲۷۹، چاپ عبدالفتاح محمد حلو، ریاض ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
محمد بن عمر در ۶۳۵ به دنیا آمد.۳ - محل زندگیدستنویسی از نسخه ثابت بن قُرّه از کتاب الکرة والاسطوانة ارشمیدس وجود دارد که آن را جمال‌الدین محمد استنساخ کرده است. بر اساس آنچه در انجامه این دستنویس آمده، جمال‌الدین در زمان استنساخ آن، در ربیع‌الاول ۶۷۶، در حَماه (شهری باستانی در شمال‌غربی سوریه ) زندگی می‌کرده است. منابع دیگری نیز از زندگی او در حماه یاد کرده‌اند. [۸]
خلیل بن ایبک صفدی، اعیان العصر و اعوان النصر، ج ۴، ص ۲۶۳، چاپ علی ابوزید و دیگران، دمشق ۱۴۱۸/۱۹۹۸.
[۹]
محمد راغب طبّاخ، اعلام النبلاء بتاریخ حلب الشهباء، ج ۴، ص ۴۸۸، چاپ محمد کمال، حلب ۱۴۰۸ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۸ـ۱۹۸۹.
۴ - شغلجمالالدین در این شهر حدیث روایت می‌کرد [۱۰]
خلیل بن ایبک صفدی، اعیان العصر و اعوان النصر، ج ۴، ص ۲۶۳، چاپ علی ابوزید و دیگران، دمشق ۱۴۱۸/۱۹۹۸.
و به قضاوت اشتغال داشت. [۱۱]
ابن‌ابی‌الوفا، الجواهرالمضّیة فی طبقات الحنفیة، ج ۳، ص ۲۷۹، چاپ عبدالفتاح محمد حلو، ریاض ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
۵ - مذهببه نوشته صفدی، [۱۲]
خلیل بن ایبک صفدی، اعیان العصر و اعوان النصر، ج ۴، ص ۲۶۳، چاپ علی ابوزید و دیگران، دمشق ۱۴۱۸/۱۹۹۸.
او از چهار تن از فقهای حلب، به‌نامهای ابی‌عبداللّه برزالی، ابی‌رَواحَه، ابن‌قمیره و ابن‌خلیل، درس آموخت.در ابتدای دستنویسی از جمال‌الدین، [۱۳]
محمدتقی دانش‌پژوه، فهرست میکروفیلمهای کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج ۱، ص ۵۲۱، تهران ۱۳۴۸ ش.
او شاگرد ابوعبداللّه محمد بن سالم واصل حموی، مورخ و ادیب و فقیه شافعی حلب (۶۴۰ـ۶۹۷)، ذکر شده است.برخی نویسندگان، [۱۴]
عباس قمی، کتاب‌الکنی و الالقاب، ج ۱، ص ۳۳، صیدا ۱۳۵۷ـ ۱۳۵۸، چاپ افست قم (بی‌تا).
[۱۵]
احمد امین، حیاتی، ج ۹، ص ۳۹۲، قاهره ۱۹۶۶.
خاندان ابی‌جراده را شیعه دانسته‌اند، اما در منابع به حنفی بودن جمال‌الدین اشاره شده است. [۱۶]
خلیل بن ایبک صفدی، اعیان العصر و اعوان النصر، ج ۴، ص ۲۶۳، چاپ علی ابوزید و دیگران، دمشق ۱۴۱۸/۱۹۹۸.
[۱۷]
محمد راغب طبّاخ، اعلام النبلاء بتاریخ حلب الشهباء، ج ۴، ص ۴۸۸، چاپ محمد کمال، حلب ۱۴۰۸ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۸ـ۱۹۸۹.
۶ - سال وفاتزمان وفات وی را ۶۹۴ ثبت کرده‌اند [۱۸]
ابن‌ابی‌الوفا، الجواهرالمضّیة فی طبقات الحنفیة، ج ۳، ص ۲۷۹، چاپ عبدالفتاح محمد حلو، ریاض ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
[۱۹]
ابن‌تغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، ج ۸، ص ۷۴، قاهره ۱۳۸۳- ۱۳۹۲/۱۹۶۳ - ۱۹۷۲.
و نیز ۶۹۵، [۲۰]
خلیل بن ایبک صفدی، اعیان العصر و اعوان النصر، ج ۴، ص ۲۶۳، چاپ علی ابوزید و دیگران، دمشق ۱۴۱۸/۱۹۹۸.
[۲۱]
محمد راغب طبّاخ، اعلام النبلاء بتاریخ حلب الشهباء، ج ۴، ص ۴۸۸، چاپ محمد کمال، حلب ۱۴۰۸ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۸ـ۱۹۸۹.
اما در نسخه خطی یکی از آثار جمال‌الدین، [۲۲]
دیوید ا، کینگ، فهرس المخطوطات العلمیة المحفوظة بدارالکتب المصریة، ، ج ۲، بخش ۲، ص ۸۳۶، قاهره ۱۹۸۱ـ۱۹۸۶.
که در ۶۹۱ استنساخ گردیده، از او با دعاهایی یاد شده که در مورد درگذشتگان به‌کار می‌رود.۷ - محل دفنابنتغری بردی [۲۳]
ابن‌تغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، ج ۸، ص ۷۴، قاهره ۱۳۸۳- ۱۳۹۲/۱۹۶۳ - ۱۹۷۲.
شهر حماه، و صَفَدی [۲۴]
خلیل بن ایبک صفدی، اعیان العصر و اعوان النصر، ج ۴، ص ۲۶۳، چاپ علی ابوزید و دیگران، دمشق ۱۴۱۸/۱۹۹۸.
قصبه نقیرین را محل دفن او دانسته‌اند.فرزند او، نجم‌الدین عمر، نیز به قضاوت اشتغال داشته است. [۲۵]
خلیل بن ایبک صفدی، اعیان العصر و اعوان النصر، ج ۴، ص ۲۶۳، چاپ علی ابوزید و دیگران، دمشق ۱۴۱۸/۱۹۹۸.
[۲۶]
ابن‌ابی‌الوفا، الجواهرالمضّیة فی طبقات الحنفیة، ج ۳، ص ۲۷۹، چاپ عبدالفتاح محمد حلو، ریاض ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
[۲۷]
محمد راغب طبّاخ، اعلام النبلاء بتاریخ حلب الشهباء، ج ۴، ص ۴۸۸، چاپ محمد کمال، حلب ۱۴۰۸ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۸ـ۱۹۸۹.
۸ - آثاراز جمال‌الدین تاکنون سه عنوان کتاب شناسایی شده است. ۸.۱ - کتاب قطوع الاسطوانة و بسیطهاکتاب مهم‌ترین آنها، تحریر کتاب قطوع الاسطوانة و بسیطها، گزارشی از کتاب قطوع الاسطوانة و بسیطها نوشته ثابت بن قرّه است. ثابت در این کتاب به بررسی قطوع در استوانه‌ای مستدیر و مایل پرداخته و جمال‌الدین در تحریر خود به ندرت چیزی به رساله ثابت افزوده است. تحریر او از رساله ثابت، در اصل، توضیحِ جمله‌هایی است که ثابت در رساله خود آورده است. جمال‌الدین این توضیحات را در انتهای نوشته‌های ثابت آورده است نه به صورت یادداشتهایی جداگانه، به‌طوری‌که تعداد یادداشتهای‌این تحریر، با تعداد جمله‌های رساله اصلی برابر است. از این کتاب تاکنون یک نسخه خطی شناسایی شده است. [۲۸]
دیوید ا، کینگ، فهرس المخطوطات العلمیة المحفوظة بدارالکتب المصریة، ، ج ۲، بخش ۲، ص ۸۳۶، قاهره ۱۹۸۱ـ۱۹۸۶.
سزگین این نسخه خطی را نه رساله‌ای از جمال‌الدین، که تنها نسخه خطی از رساله ثابت بن قرّه دانسته است.۸.۲ - کتاب شرح الاشکال الکریةدیگر کتاب جمال‌الدین، شرح الاشکال الکریة، شرحی است بر کتاب منلائوس، دانشمند یونانی (زندگی در حدود سال صد میلادی )، در باره کره‌ها، که در ترجمه‌های عربی با نام الاشکال الکریة معرفی شده است. این کتاب را اسحاق بن حُنَین به عربی ترجمه کرده است و برخی دانشمندان، از جمله ماهانی، ابوالفضل هروی، محیی‌الدین مغربی و نصیرالدین طوسی، شرحهایی بر این کتاب منلائوس نوشته‌اند. از شرح جمال‌الدین بر این کتاب، یک نسخه شناسایی شده و ریزفیلمی (میکروفیلمی) نیز از آن در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران موجود است. [۲۹]
محمدتقی دانش‌پژوه، فهرست میکروفیلمهای کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج ۱، ص ۵۲۱، تهران ۱۳۴۸ ش.
۸.۳ - کتاب جرید اقلیدس فیالمناظرسومین کتاب جمال‌الدین، تجرید اقلیدس فی‌المناظر [۳۰]
دیوید ا، کینگ، فهرس المخطوطات العلمیة المحفوظة بدارالکتب المصریة، ، ج ۲، بخش ۲، ص۱۰۳۰، قاهره ۱۹۸۱ـ۱۹۸۶.
نام دارد که رونویسی کمابیش بدون اختلاف از کتاب المناظر یا اختلاف المناظر نوشته اقلیدس و ترجمه احتمالی اسحاق بن حنین یا ثابت بن قرّه است.اهمیت این دستنویس ــ گذشته از چند رأی جمال‌الدین که در آن ذکر شـده در آن است که دسـت‌کـم دو دهه پـس از بازنـویسـی بسیار مشهور نصیرالدین طوسی از این کتاب با عنوان تحریر المناظر در ۶۵۱، [۳۱]
محمدتقی مدرس رضوی، احوال و آثار خواجه نصیرالدین طوسی، ج۱، ص ۳۵۷ـ ۳۵۸، تهران ۱۳۵۴ ش.
باز هم نسخه‌ای از ترجمه کهن کتاب المناظر بازنویسی شد.از این کتاب نیز تاکنون یک نسخه شناسایی شده است. [۳۲]
دیوید ا، کینگ، فهرس المخطوطات العلمیة المحفوظة بدارالکتب المصریة، ، ج ۲، بخش ۲، ص۱۰۳۰، قاهره ۱۹۸۱ـ۱۹۸۶.
۹ - فهرست منابع(۱) ابن‌ابی‌الوفا، الجواهرالمضّیة فی طبقات الحنفیة، چاپ عبدالفتاح محمد حلو، ریاض ۱۴۱۳/۱۹۹۳. (۲) ابن‌تغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، قاهره ۱۳۸۳- ۱۳۹۲/۱۹۶۳ - ۱۹۷۲. (۳) احمد امین، حیاتی، قاهره ۱۹۶۶. (۴) محمدتقی دانش‌پژوه، فهرست میکروفیلمهای کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج ۱، تهران ۱۳۴۸ ش. (۵) خلیل بن ایبک صفدی، اعیان العصر و اعوان النصر، چاپ علی ابوزید و دیگران، دمشق ۱۴۱۸/۱۹۹۸. (۶) محمد راغب طبّاخ، اعلام النبلاء بتاریخ حلب الشهباء، چاپ محمد کمال، حلب ۱۴۰۸ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۸ـ۱۹۸۹. (۷) عباس قمی، کتاب‌الکنی و الالقاب، صیدا ۱۳۵۷ـ ۱۳۵۸، چاپ افست قم) بی‌تا). (۸) دیوید ا، کینگ، فهرس المخطوطات العلمیة المحفوظة بدارالکتب المصریة، قاهره ۱۹۸۱ـ۱۹۸۶. (۹) محمدتقی مدرس رضوی، احوال و آثار خواجه نصیرالدین طوسی، تهران ۱۳۵۴ ش. (۱۰) یاقوت حموی، معجم الادباء، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳. ۱۰ - پانویس
۱۱ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جمال‌الدین محمد بن عمر»، شماره۴۸۳۱. |